Czterdzieści lat temu, 31 sierpnia 1980 r. w sali BHP Stoczni Gdańskiej im. Lenina podpisane zostały porozumienia między strajkującymi a przedstawicielami rządu. Komitet strajkowy reprezentował Lech Wałęsa a władze wicepremier Mieczysław Jagielski. Dzień wcześniej porozumienia między protestującymi stoczniowcami a komisją rządową zawarto w Szczecinie, a we wrześniu kolejno w Jastrzębiu-Zdroju (kopalnia Manifest Lipcowy) i Hucie Katowice. Na fali masowych protestów i strajków komunistyczne władze zgodziły się na utworzenie wolnych związków zawodowych. Porozumienia sierpniowe legły u podstaw powstania „Solidarności” a kolejne 16 miesięcy legalnej działalności Związku przeszło do historii jako tzw. „karnawał Solidarności”.

Pierwsze wiadomości o strajkach na Wybrzeżu, mimo blokady informacyjnej, zaczęły docierać do Wadowic około połowy sierpnia 1980 r. Źródłem tej wiedzy były przede wszystkim powszechnie słuchane audycje rozgłośni „Wolna Europa”, „Głos Ameryki” czy BBC. Do pierwszych, nieskoordynowanych jeszcze wystąpień pracowniczych doszło w Zakładzie Maszyn Budowlanych „Bumar-Łabędy”. Załoga wysuwała postulaty płacowe ale także żądania nowych wyborów do oficjalnych władz związkowych. Reakcja dyrekcji i zakładowej organizacji partyjnej, które zorganizowały 22 sierpnia masówkę dla poparcia władz, tylko pogorszyła sytuację. W poniedziałek 25 sierpnia rozpoczął się trzydniowy strajk w Fabryce Wtryskarek „Ponar” zakończony porozumieniem płacowym z dyrekcją w Żywcu. W dniach 27 sierpnia – 2 września doszło do kolejnych protestów w „Bumarze-Łabędy”. Efektem strajku były ustępstwa władz zakładu w kwestiach pracowniczych oraz powołanie – pierwszego w mieście – Komitetu Założycielskiego Niezależnych i Samorządnych Związków Zawodowych.

We wrześniu rozwijający się żywiołowo ruch związkowy doprowadził do powstania Komitetów Założycielskich w kolejnych zakładach pracy. Ruch stawał się masowy. W Instytucie Odlewnictwa (Zakład Doświadczalny w Wadowicach) do związku wstąpili prawie wszyscy pracownicy, z wyjątkiem kierownika zakładu i aktywu partyjnego. Do końca roku komitety zakładowe powstały m.in. w wadowickim Oddziale Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców „Społem”, ZPC „Skawa”, Okręgowym Zakładzie Transportu i Maszyn Budowlanych, Przedsiębiorstwie Państwowej Komunikacji Samochodowej (PKS), Zakładzie Produkcji Tektury („Papierni”), Zakładzie Opieki Zdrowotnej (ZOZ), „Herbapolu”, Wadowickiej Usługowej Spółdzielni Pracy, wadowickim Oddziale NBP, Przedsiębiorstwie Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, Rejonie Dróg Publicznych, Zakładzie Energetycznym, Gospodarstwie Pomocniczym przy Zakładzie Karnym i w tomickich Zakładach Jajczarsko-Drobiarskich. W działalność ruchu zaangażowali się wtedy późniejsi znani wadowiccy samorządowcy i związkowcy – m.in. Marek Brzeźniak, Kazimierz Lichwiarski (zm. 2015 r.), Kazimierz Malczyk, Jerzy Ochman (zm. 2012 r.) czy Zdzisław Szczur, przewodniczący wadowickich struktur „Solidarności” od listopada 1989 r.

Struktury związku powstały także w oświacie. W Szkole Podstawowej nr 1 już 28 sierpnia, po burzliwym zebraniu, któremu przewodniczył polonista i nauczyciel wychowania fizycznego Józef Zeman (zm. 2010 r.), grono pedagogiczne uchwaliło rezolucję popierającą strajkujących na Wybrzeżu. Natomiast pierwsze struktury związku powstały na początku września w Zespole Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych, gdzie założycielem nauczycielskiej „Solidarności” był wuefista i trener siatkówki Andrzej Gawroński.

Jesienią 1980 r. doszło do pierwszych formalnych kontaktów między poszczególnymi komórkami związku. 7 listopada spotkali się przedstawiciele załóg siedmiu zakładów pracy, w których „Solidarność” działała najprężniej. Z kolei 26 listopada w Fabryce Wtryskarek doszło do spotkania przedstawicieli Komitetów Założycielskich z szesnastu zakładów i instytucji, którzy powołali Komisję Koordynacyjną NSZZ „Solidarność”. Przewodniczącym Prezydium wybrano Józefa Zemana, jego zastępcą Eugeniusza Dyrcza z „Ponaru” a sekretarzem Barbarę Grabowską z PKS-u. W Komisji działały trzy sekcje: prawna z dr. Andrzejem Nowakowskim, informacyjno-organizacyjna ze Zbigniewem Jurczakiem i interwencyjna, której przewodniczył Adam Zborowski z Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolniczego. Rolę rzecznika prasowego Komisji objął poeta i dziennikarz Jerzy Roman Jaglarz (zm. 1988 r.). Wiosną 1981 r. skład Komisji został rozszerzony o przedstawicieli NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych (RI): Józefa Sajdaka i Andrzeja Zawiłę. Taka struktura Związku przetrwała do czerwca 1981 r.

Dwa dni po inauguracyjnym posiedzeniu Komisji, 28 listopada w Klubie Nauczycielskim spotkał się zespół redakcyjny, który miał opracować listę postulatów do władz. Opracowano ich w sumie czterdzieści trzy, dzieląc je na bloki tematyczne (w związku z tym, że niektóre dzieliły się na podpunkty niektórzy badacze podają liczbę 51 postulatów (Andrzej Nowakowski) a nawet 74 (Dariusz Węgrzyn, badacz dziejów „Solidarności” Regionu Podbeskidzie). Postulaty dotyczyły gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, ochrony zdrowia i opieki społecznej, rolnictwa, komunikacji, handlu i usług. Żądano m.in. budowy nowego szpitala i energicznego działania władz na rzecz upadającego Wadowickiego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Postulowano także przywrócenie na dawne miejsce, usuniętego w 1975 r. sprzed koszar przy ul. 1 Maja, pomnika poległych żołnierzy 12 pułku piechoty, uruchomienie muzeum Domu Papieża czy powrót procesji Bożego Ciała na wadowicki rynek. Komisja Koordynacyjna przedstawiła postulaty władzom miejskim i partyjnym na spotkaniu w Urzędzie Miejskim 22 grudnia 1980 r. Władze reprezentował naczelnik miasta Marian Skrzypczak, którego odwołania domagała się bezskutecznie „Solidarność”, oraz Stanisław Dula, I sekretarz PZPR i przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej. Spotkanie zakończyło się podpisaniem protokołu ustaleń i rozbieżności. Wśród tych ostatnich znalazł się m.in. sprzeciw wobec przywrócenia liceum imienia Marcina Wadowity – władze uznały bowiem [- -] powyższe za niecelowe ze względu na małą znajomość postaci M. Wadowity (Protokół ustaleń i rozbieżności za: P. Wyrobiec, Życie polityczne Wadowic w latach 1951-1995, s. 158). Porozumienie między wadowicką „Solidarnością” a władzami podpisano ostatecznie 27 stycznia 1981 r.

Jednostki organizacyjne Związku były w większości zarejestrowane w Międzyzakładowym Komitecie Założycielskim „Solidarności” w Krakowie. Zarząd MKZ Małopolska ustalił 19 grudnia 1980 r., że działacze z Wadowic, mimo przynależności terytorialnej miasta do województwa bielskiego, mogą przystępować do struktur krakowskich. Jednak w drugiej połowie marca 1981 r., w związku ze stanowiskiem Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ w Gdańsku w kwestii rejonizacji struktur, zakłady pracy i instytucje z Wadowic zaczęły opuszczać struktury małopolskie i przenosić się do struktur Regionu Podbeskidzie w Bielsku-Białej. Przy Krakowie pozostały jedynie Międzyszkolna Komisja Pracowników Oświaty i Komisja Zakładowa ZOZ oraz Komisja Zakładowa „Solidarności” w Okręgowym Zakładzie Transportu i Maszyn Drogowych (OZTiMD) – zakład ten był bowiem filią zakładu krakowskiego. Podczas Zjazdu Regionalnego NSZZ „Solidarność” Małopolska w Tarnowie (10-12 lipca 1981 r.) wadowickie struktury reprezentowali: Józef Zeman, Rafał Kiernicki, laryngolog i kierownik Miejskiej Przychodni Rejonowej, przedstawiciel ZOZ-u, oraz Zdzisław Szczur z OZTiMD. Z kolei do Zarządu Regionu Podbeskidzie, po I Walnym Zjeździe Delegatów 29 maja 1981 r., z Wadowic zostali wybrani: Teresa Bucka z WSS „Społem”, Tadeusz Książek z „Ponaru” i Stanisław Sanocki (zm. 1986 r.) z „Bumaru-Łabędy”.

W połowie 1981 r. „Solidarność” w Wadowicach osiągnęła największy rozwój organizacyjny – w mieście i gminie działało w sumie około 40 komisji zakładowych Związku.

Nową strukturą wadowickiej „Solidarności” w ramach Regionu Podbeskidzie była, w miejsce dotychczasowej Komisji Koordynacyjnej, Delegatura NSZZ – mająca pełnić funkcję organu pośredniego między strukturami regionalnymi a komisjami zakładowymi. 30 czerwca 1981 r. w świetlicy Wadowickiego Przedsiębiorstwa Budowlanego odbyły się wybory do władz Delegatury. Do Prezydium wybrano wówczas: Andrzeja Krzaklewskiego, notariusza, Tadeusza Książka z „Ponaru”, Kazimierza Malczyka, projektanta z Rejonowego Biura Projektów (w latach 1990-1994 burmistrza Wadowic), Kazimierza Lichwiarskiego z Instytutu Odlewnictwa, dr. Andrzeja Nowakowskiego, radcę prawnego w Urzędzie Miasta i Gminy, Jerzego Studnickiego z Rejonu Energetycznego oraz Andrzeja Zarembę z ZPC „Skawa”. W tajnym głosowaniu na przewodniczącego Delegatury wybrano dr. Nowakowskiego. Ten ostatni pełnił funkcję do czasu zawieszenia go w obowiązkach decyzją Prezydium Delegatury z 16 listopada 1981 r. Nowakowskiemu zarzucono „brak należytej dyscypliny związkowej”. On sam w piśmie do Zarządu Regionu Podbeskidzie w Bielsku-Białej (24 listopada), w którym zgłosił swoją rezygnację z zajmowanego stanowiska, pisał, że [- -] od dłuższego czasu narastała atmosfera nieufności i podejrzliwości, co uniemożliwia dalsze wykonywanie [- -] obowiązków (A. Nowakowski, Wadowice w latach 1945-1990, s. 183). Komisarycznym zarządcą Delegatury wyznaczono Stanisława Sanockiego. Jesienią nastąpiła także zmiana w składzie Prezydium Delegatury, do którego powołano Kazimierza Gałuszkę z „Bumaru-Łabędy” i Zdzisława Szczura.

Jakie sukcesy odniosła wadowicka „Solidarność” w przełomowych miesiącach „karnawału”?

Z inicjatywy Kazimierza Lichwiarskiego, przewodniczącego Komisji Zakładowej w Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Odlewnictwa, zainaugurowana została akcja powrotu krzyży do zakładów pracy. Pierwsze krzyże zawisły w trzech wydziałach Instytutu już 6 grudnia 1980 r. W styczniu 1981 r. krzyże powieszono w Fabryce Wtryskarek a na przełomie lat 1980 i 1981 wróciły do sal lekcyjnych – pierwszą placówką, w której je zawieszono była Szkoła Podstawowa nr 1. 3 maja 1981 r. działacze Związku zorganizowali obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji – po uroczystej mszy pochód przeszedł na cmentarz wojskowy, gdzie złożono wieńce i kwiaty na cokole przeniesionego tu, sprzed koszar, pomnika poległych żołnierzy 12 pułku piechoty. Pod naciskiem związkowców zmieniono nazwy niektórych ulic – w przestrzeni miasta pojawiły się ulice: gen. Władysława Sikorskiego i 3 Maja (część ul. 1 Maja na Zaskawiu). Z inicjatywy wadowickiej „Solidarności” podczas sesji w dniu 2 czerwca 1981 r. Miejsko-Gminna Rada Narodowa uchwaliła nadanie honorowego obywatelstwa miasta dla papieża Jana Pawła II. Do największych sukcesów Związku zaliczyć należy bez wątpienia przywrócenie patronatu nad Liceum Ogólnokształcącym Marcinowi Wadowicie (w latach 1966-1981 szkoła nosiła imię Emila Zegadłowicza) oraz powrót pomnika wadowickiej „dwunastki”.

Uroczystość przywrócenia patronatu Wadowicie odbyła się przed gmachem szkoły 24 października 1981 r. Na ścianie frontowej, tuż obok wejścia, odsłonięto dwie tablice: pierwsza informowała o patronie liceum, druga o jej wybitnym absolwencie: W murach tej szkoły w latach 1930-1938 pobierał naukę Karol Wojtyła Jan Paweł II. Pierwszy Papież z rodu Polaków. Tablice poświęcił ks. Edward Zacher, proboszcz wadowickiej parafii i szkolny katecheta Karola Wojtyły. Największa patriotyczna manifestacja mieszkańców Wadowic w tym okresie miała miejsce w niedzielę 15 listopada, przed gmachem dawnych koszar. Staraniem wadowickiej „Solidarności” udało się bowiem przywrócić na dawne miejsce pomnik poległych żołnierzy 12 pułku piechoty, który tego dnia uroczyście odsłonił weteran „dwunastki” kpt. Jan Mróz, a poświęcił ks. Filip Piotrowski. Wśród gości honorowych tej uroczystości byli m.in. płk Józef Herzog (zm. 1983 r.), nestor środowiska legionowego, oraz dominikanin płk Adam Franciszek Studziński (późniejszy generał, zm. 2008 r.), kapelan II Korpusu PSZ na Zachodzie i uczestnik bitwy pod Monte Cassino. Na cokole odrestaurowanego pomnika umieszczono napis: Przywrócono społeczeństwu Wadowic – listopad 1981 – Solidarność.

Była mroźna i śnieżna noc z 12 na 13 grudnia 1981 r. Między północą a wczesnymi godzinami rannymi kilkuosobowe patrole złożone z funkcjonariuszy MO, ZOMO i SB zatrzymały w Wadowicach i okolicy siedmiu działaczy pracowniczej i rolniczej „Solidarności”.

Dr. Andrzeja Nowakowskiego wyciągnięto z domu pod pozorem konieczności jego udziału w zabezpieczaniu przez milicję śladów włamania, do którego miało rzekomo dojść w siedzibie Delegatury. Po Józefa Zemana o 3.20 przyszło aż pięciu funkcjonariuszy ZOMO i Służby Bezpieczeństwa. Nie zważano na zaawansowaną ciążę jego żony. Samochód z zatrzymanym Zemanem jeździł później przez kilka godzin po mieście zanim dotarł do Komendy Wojewódzkiej MO w Bielsku-Białej. Stamtąd przewieziono go na posterunek milicji do Andrychowa a później do Oświęcimia skąd, wspólnie z innymi internowanymi, wywieziono go do Jastrzębia-Zdroju. Zamieszanie miało bez wątpienia związek z faktem, że jako jedyny z internowanych należał do małopolskich struktur „Solidarności”. Brutalnie potraktowano Stanisława Hanusiaka, przebywającego wówczas w domu na szpitalnej przepustce – milicja wyważyła drzwi do jego mieszkania, do którego wtargnęła z dwoma psami. Tej nocy zatrzymano także, a następnie internowano w więzieniu na Szerokiej w Jastrzębiu, czterech działaczy „Solidarności” rolniczej: Józefa Cinala, Stanisława Góreckiego, Aleksego Stopę i Andrzeja Zawiłę. Aresztowany został również Władysław Kroczek.

Tak kończył się wadowicki „karnawał Solidarności” a zaczynała noc stanu wojennego.

(MW)

Bibliografia

Gliksman A., Solidarność Małopolska. Kalendarium 1980-2005, Kraków 2005.

Gliksman A., Leksykon Ludzi Małopolskiej „Solidarności”, t. I, Kraków 2012.

Kotowiecki E., Wadowiccy lekarze, Wadowice 1996.

Nowakowski A., Wadowice w latach 1945-1990. Przyczynek do najnowszej historii miasta, Rzeszów 2018.

Siwiec-Cielebon M., Przed 25 laty: pierwszy okres działalności NSZZ „Solidarność” na ziemi wadowickiej (1980-1981), „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 10, 2006, s. 49-70.

Węgrzyn D., Od pierwszego strajku do „Trzeciego Szeregu”. NSZZ „Solidarność” Region Podbeskidzie (1980–1983). Opis konfliktu politycznego, Kraków 2013.

Witkowski M., Bez ostatniego rozdziału. Nowa Historia Pomnika Poległych Żołnierzy 12 Pułku Piechoty, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 14, 2011, s. 111-126.

Witkowski M., Józef Zeman (7 grudnia 1932 – 30listopada 2010), „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 15, 2012, s. 127 – 136.

Wyrobiec P., Życie polityczne Wadowic w latach 1951-1995, w: Wadowice. Studia z dziejów miasta, red. E. Kotowiecki, A. Nowakowski, G. Studnicki, Wadowice 1997, s. 153-174.

Zeman J., Po dwudziestu latach, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 7, 2002, s. 100-104.