Istota podległości

Wielka Improwizacja, mówiona przez Gustawa Holoubka, w Dziadach Adama Mickiewicza, staje się w środku „małej stabilizacji” głosem wolności. Partia komunistyczna rusza wobec kolejnych wyzwań: zdusza spektakl romantycznego poety, pacyfikuje studentów broniących wieszcza, definiuje „wywrotową, piątą kolumnę Żydów”, mobilizuje Sowietów do zdławienia demokratyzującej się Czechosłowacji, miażdży bunt robotników, protestujących nie tylko przeciw podwyżce cen.

Lata 1968 – 1970 pozwalają społeczeństwu zrozumieć istotę Peerelu. PZPR, opierająca swą władzę na powszechnym konformizmie, objawia poprzez swoje brutalne reakcje charakter systemu. Szok Marca i Sierpnia ’68 oraz Grudnia ’70 definiuje kraj jako policyjno-militarną dyktaturę. Komuniści na razie konserwują swą władzę, lecz obywatele zaczynają rozumieć, na czym polega bezruch państwa.

30 stycznia 1968 – po ostatnim spektaklu Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym kilkuset studentów przechodzi pod pomnik Adama Mickiewicza, protestując przeciwko cenzurze. Interweniuje milicja, rozpędza studentów pałkami i aresztuje kilkadziesiąt osób. Dwóch studentów Uniwersytetu Warszawskiego (Adam Michnik i Henryk Szlajfer) zostają usunięci z uczelni.

Jerzy Zawieyski (pisarz) w dzienniku, o ostatnim przedstawieniu Dziadów:

Salę zapełniło ponad 600 osób powyżej normalnej ilości miejsc. Manifestacje w czasie przedstawienia w różnych miejscach tekstu. Po przedstawieniu długie owacje i okrzyki: „Chcemy Dziadów! Precz z cenzurą!”. Manifestacja przedostała się na ulicę. Studenci nieśli transparent z napisem: „Żądamy Dziadów!” [w rzeczywistości: „Żądamy dalszych przedstawień”]. Przed pomnikiem Mickiewicza złożyli ten transparent. Gdy manifestanci szli dalej w kierunku Nowego Światu, wozy milicyjne zagrodziły drogę – wiele osób zaaresztowano, ale po kilku godzinach wypuszczono. (Warszawa, 30 stycznia 1968)

8 marca 1968 – początek Marca ’68: na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego odbywa się demonstracja studentów w obronie kolegów relegowanych z uczelni. Wiec zostaje zaatakowany przez ZOMO. W następnych dniach demonstracje odbywają się na kolejnych uczelniach, a później w innych miastach (15 marca w Gdańsku dochodzi do kilkugodzinnej walki). Manifestacjom młodzieży władze komunistyczne próbują przeciwstawić masowe wiece partyjne, na których nazywają demonstrantów „wichrzycielami” i szerzą antysemicką propagandę. Z PZPR zostaje wyrzuconych ponad 8 tysięcy członków, osoby oskarżone o syjonizm usuwane są także z SB, milicji, urzędów, wojska. W efekcie propagandy nienawiści z Polski wyjeżdża ponad 13 tysięcy obywateli pochodzenia żydowskiego.

Władysław Gomułka w przemówieniu do warszawskiego aktywu partyjnego:

Nie można [- -] pozwolić na to, aby w imię jakiejś abstrakcyjnej wolności i inscenizacyjnej dowolności przekształcać antycarskie ostrze Dziadów w oręż antyradziecki. [- -] W wydarzeniach, jakie miały miejsce, aktywny udział wzięła część młodzieży akademickiej pochodzenia lub narodowości żydowskiej. [- -] Otworzyliśmy szeroko nasze granice dla wszystkich, którzy nie chcieli być obywatelami naszego państwa i postanowili udać się do Izraela. Również dziś tym, którzy uważają Izrael za swoją ojczyznę, gotowi jesteśmy wydać emigracyjne paszporty. (Warszawa, 19 marca 1968)

20 sierpnia 1968 – ZSRS i inni członkowie Układu Warszawskiego (Polska, Węgry, NRD i Bułgaria) dokonują inwazji na Czechosłowację. Interwencja jest reakcją na Praską Wiosnę, czyli liberalizację systemu politycznego w Czechosłowacji.

Ryszard Siwiec (księgowy) przed samospaleniem podczas dożynek na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie, w nagranym Posłaniu:

Dzisiaj Wy wysyłacie czołgi na Czechosłowację za to tylko, że jej cały naród domaga się, o zgrozo, o hańbo wieczna dla XX wieku i dla Was – wolności słowa [- -]. Hańba tego czynu pada czarnym cieniem na całą ludzkość. (Warszawa, 8 września 1968)

14 grudnia 1970 – strajk robotników Stoczni Gdańskiej rozpoczyna falę protestów na Wybrzeżu znaną jako Grudzień ’70. Manifestanci domagają się zniesienia podwyżek cen podstawowych produktów i zmian personalnych w kierownictwie partii. Władze nie podejmują rozmów z reprezentacją strajkujących. Demonstracje zostają krwawo stłumione przez milicję i wojsko, Gomułka nakazuje użycie broni palnej. Ponad 40 osób zostaje zabitych, ponad 1000 – rannych, 3 tysiące – pobitych i aresztowanych. Kryzys powoduje zmianę na stanowisku I sekretarza PZPR (Władysława Gomułkę zastępuje Edward Gierek).

Jerzy Giedroyc w liście do Leszka Kołakowskiego (filozofa):

Sytuacja w kraju napełnia mnie coraz większym niepokojem, specjalnie jeśli idzie o inteligencję: w rezultacie tragicznego wstrząsu nie powstają żadne zalążki akcji. [- -] Okazja niewykorzystana przeradza się nieuchronnie w klęskę. (Paryż, 14 kwietnia 1971)

[Na zdjęciach:

  1. Warszawa, marzec 1968. Przemówienie Władysława Gomułki w Sali Kongresowej. Fot. Ośrodek KARTA;
  2. Warszawa, marzec 1968. Tłum studentów przed wejściem do gmachu Politechniki Warszawskiej. Fot. Ośrodek KARTA;
  3. Warszawa, marzec 1968. Transparenty wywieszone przez strajkujących studentów. Fot. Ośrodek KARTA;
  4. Apel studentów łódzkich uczelni o poparcie z marca 1968. Fot. Ośrodek KARTA;
  5. Praga, 21-28 sierpnia 1968. Ulica w dniach inwazji wojsk Układu Warszawskiego. Fot. Ośrodek KARTA;
  6. Lata 60. Portret Ryszarda Siwca, który 8 września 1968 roku dokonał samospalenia w proteście przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Fot. Ośrodek KARTA;
  7.  Szczecin, 17 grudnia 1970. Ludzie zebrani przed spalonym gmachem Komitetu Wojewódzkiego PZPR przy pl. Żołnierza Polskiego. Fot. KL / Ośrodek KARTA;
  8. Szczecin, 22 grudnia 1970. Protesty robotnicze na Wybrzeżu, za ogrodzeniem widoczny napis „Żądamy usunięcia Cyrankiewicza i Moczara”. Fot. Ośrodek KARTA;
  9. Szczecin, 17 grudnia 1970. Czołgi pacyfikujące demonstrantów przed płonącym gmachem Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Widoczne napisy na transparentach: „Popieramy stoczniowców Gdańska (…) Stocznia Remontowa”, „Klasa robotnicza całej Polski z nami”. Fot. Ośrodek KARTA]

www.nieskonczenieniepodlegla.pl

www.karta.org.pl