Wznowiona ofensywa sowiecka omija w styczniu 1945 zniszczoną przez Niemców Warszawę i szybko posuwa się na zachód. Oba fronty, wschodni i zachodni, przybliżają sojusz atlantycki do zwycięstwa nad III Rzeszą. Rozstrzygnięcia militarne poprzedza polityczna konferencja trzech głównych mocarstw. W Jałcie, na półwyspie krymskim, odbywa się – 4–11 lutego 1945 – narada przywódców USA, Wielkiej Brytanii i ZSRS. Prezydent Roosevelt, premier Churchill i Stalin decydują o powojennej Europie.
Konferencja jałtańska ustala granice i zasadniczo ustrój powojennej Polski. Przyjęty zostaje dyktat Stalina, by ziemie wschodnie II RP przejął Związek Sowiecki. W planach „wielkiej trójki” Polska zostaje arbitralnie przesunięta na zachód, a jej polityczna podległość Sowietom, mimo uspokajających uroczystych zaklęć, staje się oczywista. Sojusznicy Polski, USA i WB, odbierają Polsce niepodległość.
19 stycznia 1945 – generał Leopold Okulicki rozwiązuje Armię Krajową, uznając to za jedyny sposób uratowania żołnierzy przed sowieckimi represjami.
4–11 lutego 1945 – Stalin, Churchill i Roosevelt spotykają się na konferencji jałtańskiej (zwanej też konferencją krymską). Za plecami Polski ustalają przebieg jej wschodniej granicy (Polsce zostają odebrane ziemie wschodnie) i utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej ze znacznym udziałem komunistów. Rząd RP na emigracji nie uznaje postanowień konferencji.
Michał Sokolnicki (ambasador RP w Turcji) w dzienniku:
Wszystko to nie ma nic wspólnego z demokracją, nic z samostanowieniem narodów [- -]. Jedyną podstawą jest siła, jedynym uprawnieniem staje się – nawet nie terytorium, nie ilość mieszkańców – lecz zdolność i możność użycia własnej materialnej przewagi. Jest to zaprzeczenie wszelkiego pojęcia o prawie – zarówno w konstytuowaniu władz państw, jak w regulowaniu stosunków międzynarodowych. (Ankara, 13 lutego 1945)
27–28 marca 1945 – szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przybywa na rozmowy z przedstawicielami sowieckimi. Zostają aresztowani, wywiezieni do Moskwy i uwięzieni.
Adam Bień (polityk ruchu ludowego, zastępca Delegata Rządu na Kraj i członek Krajowej Rady Ministrów; jeden z szesnastu aresztowanych):
Pojmani Polacy byli [- -] dla Rosji ośrodkiem politycznym wrogim i niebezpiecznym. Niebezpiecznym zwłaszcza teraz, kiedy z mocy uchwał konferencji jałtańskiej przystąpić miano do formowania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w skład którego wejść mieli Polacy z rządu londyńskiego, „Polacy lubelscy” oraz Polacy reprezentujący Polskę Podziemną w kraju. Właśnie tych ostatnich, kłopotliwych i niebezpiecznych Polaków – ich wiedzę o Polsce, ich autorytet i wpływy w kraju, ich kontakty ze światem zachodnim, ich zorganizowaną i zaprawioną w walce siłę zbrojną (Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie) – w interesie Wielkiej Rosji należało wyeliminować.(Moskwa)
18–21 czerwca 1945 – w Moskwie odbywa się pokazowy proces przywódców Polski podziemnej. Oskarżeni są o przynależność do nielegalnej organizacji oraz działalność dywersyjną i szpiegowską wymierzoną przeciwko ZSRR. Zachodni sprzymierzeńcy Polski nie protestują przeciwko procesowi. Najwyższe wyroki otrzymują ostatni dowódca AK generał Leopold Okulicki (10 lat więzienia) i ostatni Delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski (8 lat więzienia). Obaj umierają w sowieckich więzieniach w niewyjaśnionych okolicznościach.
28 czerwca 1945 – powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Większość składu stanowią komuniści.
Zygmunt Klukowski (ordynator szpitala) w dzienniku:
Uwaga niemal całego społeczeństwa zwrócona była na Moskwę i odbywającą się tam konferencję przedstawicieli polskich stronnictw demokratycznych z kraju i z emigracji. Gazety ogłosiły, że doszło do całkowitego porozumienia i że w najbliższych dniach zostanie ogłoszony nowy skład rządu z udziałem Mikołajczyka, Stańczyka i innych polityków z emigracji. Czynniki podziemne są zdezorientowane. (Szczebrzeszyn. 27 czerwca 1945)
[Na zdjęciach:
1. Liwadia k/Jałty (ZSRR), luty 1945. Spotkanie przywódców koalicji antyhitlerowskiej (tzw. Wielkiej Trójki) podczas konferencji jałtańskiej. Siedzą od lewej: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt oraz przywódca ZSRR Józef Stalin. Fot. National Archives and Records Administration
2. Liwadia k/Jałty (ZSRR), 4 lutego 1945. Delegacja Stanów Zjednoczonych na konferencji jałtańskiej, po prawej prezydent Franklin Delano Roosevelt. Fot. Library of Congress
3. Liwadia k/Jałty (ZSRR), luty 1945. Spotkanie przywódców koalicji antyhitlerowskiej (tzw. Wielkiej Trójki) podczas konferencji jałtańskiej. Siedzą od lewej: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt oraz przywódca ZSRR Józef Stalin. Fot. Library of Congress
4. – 6. Okładki czasopism z lutego 1945 roku, wydanych po ogłoszeniu deklaracji jałtańskiej w sprawie powojennych losów Polski. Fot. Biblioteka Narodowa
7. ZSRR, 1945. Leopold Okulicki po aresztowaniu przez NKWD. Fot. domena publiczna
8. Moskwa, 18-21 czerwca 1945. Ostatni dowódca Armii Krajowej generał Leopold Okulicki podczas tzw. procesu szesnastu – pokazowego procesu politycznego przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Fot. Ośrodek KARTA]
www.nieskonczenieniepodlegla.pl