31 lipca 1944. Podjęta zostaje decyzja o wybuchu nazajutrz powstania. Przesądza wola walki wyzwoleńczej, mimo beznadziejności takiego poprowadzenia jej w stolicy.
Zbliżająca się do Warszawy ofensywa sowiecka zmusza polskie władze i w Londynie, i w kraju do rozstrzygnięć strategicznych. Groźba pacyfikacji Polski przez Sowietów staje się oczywista, gdy po skutecznym ataku na Wilno, w lipcu 1944, aresztują oni akowców, z którymi wspólnie zdobywali miasto. Mimo że potwierdza się, iż nadchodzi nie „sojusznik sojuszników”, lecz totalitarny agresor, podejmowane decyzje mają wykazywać polską waleczność i lojalność wobec koalicji antyniemieckiej.
Powstanie wybucha 1 sierpnia w źle wybranym momencie, gdy – obok wielkiej ochoty do walki całego podziemia niepodległościowego – brakuje broni, by mierzyć się z nierozbitą nadal armią niemiecką. Sowieci zatrzymują się na przedpolu stolicy, czekając aż Niemcy wymordują miasto i jego ludność. Całopalny gest wobec Zachodu, mający zwiększyć ich sojuszniczą wrażliwość, mija bez skutku.
21 lipca 1944 – w Moskwie, pod patronatem Józefa Stalina powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, marionetkowy organ władzy na ziemiach polskich, uznawany tylko przez ZSRS (przez cały okres PRL władze komunistyczne utrzymują, że powstał on w Chełmie Lubelskim 22 lipca 1944 roku – dlatego przed zmianą ustroju tego dnia obchodzono Narodowe Święto Odrodzenia Polski).
26 lipca 1944 – PKWN podpisuje w Moskwie porozumienie z ZSRS. Na jego mocy przestępstwa popełniane przez polską ludność cywilną przeciwko siłom zbrojnym ZSRS podlegają jurysdykcji Józefa Stalina. Porozumienie umożliwia masowe represje wobec Polskiego Państwa Podziemnego, Armii Krajowej i cywilów. Następnego dnia podpisane zostaje porozumienie o granicy polsko-sowieckiej wzdłuż tzw. linii Curzona – bez Kresów Wschodnich.
Gen. Kazimierz Sosnkowski (Naczelny Wódz) w depeszy do gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego (dowódcy Armii Krajowej):
W obecnych warunkach jestem bezwzględnie przeciwny powszechnemu powstaniu, którego sens historyczny musiałby z konieczności wyrazić się w zmianie jednej okupacji na drugą. [- -]
Wiadomość o podróży moskiewskiej [premiera Stanisława Mikołajczyka] w sytuacji wytworzonej przez sowieckie fakty boleśnie wstrząsnęła dusze żołnierzy II Korpusu [Polskiego]. Ja planu i celu tej podróży nie znam ani nie rozumiem. Bez znajomości jej wyników nie widzę żadnej możliwości nawet rozważania sprawy powstania. (Front włoski, 29 lipca 1944)
1 sierpnia 1944 – wybucha Powstanie Warszawskie, militarnie przeciwko niemieckiemu okupantowi, politycznie – przeciwko ZSRS. Dowództwo Armii Krajowej planuje wyzwolić stolicę przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Słabo uzbrojone oddziały powstańców przez 63 dni prowadzą walkę ze znacznie przeważającymi siłami niemieckimi.
Wspólny rozkaz Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera (ministra spraw wewnętrznych III Rzeszy) wydany siłom niemieckim w Warszawie po wybuchu powstania:
Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy. (Berlin, 1 sierpnia 1944)
3 sierpnia 1944 – początek rozmów premiera RP na uchodźstwie Stanisława Mikołajczyka z Józefem Stalinem. Armia Czerwona nie pomaga walczącym powstańcom. Mikołajczyk nie jest również w stanie zmienić decyzji dotyczących przebiegu polskich granic.
5 sierpnia 1944 – na rozkaz Hitlera rozpoczyna się rzeź Woli – masowe egzekucje ludności cywilnej. Zamordowanych zostaje kilkadziesiąt tysięcy osób.
Michał Sokolnicki (ambasador RP w Ankarze) w dzienniku:
Armia sowiecka zatrzymała się [- -]. Na co czeka? Ma się rozumieć na to tylko, aby Niemcy w myśl intencji i interesów Rosji dokonali całkowitego zniszczenia stolicy polskiej, jako ośrodka niepodległości polskiego państwa. (Yeniköy (Turcja), 8 sierpnia 1944)
Józef Stalin w depeszy do Stanisława Mikołajczyka:
Bliższe zaznajomienie się ze sprawą przekonało mnie, że akcja warszawska, która podjęta została bez wiedzy i łączności z dowództwem radzieckim, stanowi lekkomyślną awanturę, [- -] [od której] dowództwo radzieckie postanowiło otwarcie odciąć się. (Moskwa, 16 sierpnia 1944)
3 października 1944 – kapitulacja Powstania Warszawskiego. Niemcy przystępują do całkowitego zniszczenia miasta. Wysadzają w powietrze większość zabytków, w tym Zamek Królewski i Pałac Saski. Płoną największe biblioteki i archiwa, w tym Biblioteka Narodowa.
[Na zdjęciach:
1. Warszawa, sierpień 1944. Uczestnicy powstania warszawskiego. Fot. Ośrodek KARTA
2. Warszawa, sierpień 1944. Uczestnicy powstania warszawskiego. Fot. Ośrodek KARTA
3. Warszawa, 2 sierpnia 1944. Oddział zgrupowania „Radosław” z niemieckim czołgiem „Pantera” zdobytym w okolicach ul. Okopowej na Woli. Fot. Biblioteka Narodowa
4. Dodatek Ilustrowany do „Biuletynu Informacyjnego” z sierpnia 1944, wydany po zdobyciu przez powstańców budynku PAST-y. Fot. Biblioteka Jagiellońska
5. Warszawa, 26 sierpnia 1944. Ul. Krakowskie Przedmieście (widok od strony kościoła św. Krzyża) w czasie powstania warszawskiego. Fot. Biblioteka Narodowa
6. Warszawa, początek października 1944. Cywilni mieszkańcy na pozostałościach barykady na ulicy Marszałkowskiej opuszczają miasto po kapitulacji powstania warszawskiego. Fot. Ośrodek KARTA
7. Niemiecki druk propagandowy wydany po kapitulacji powstania warszawskiego na początku października 1944. Fot. Biblioteka Narodowa]