Wiktoria 1920 r.

Muzeum Miejskie w Wadowicach po raz kolejny zaangażowało się w projekt realizowany przez Biuro Programu „Niepodległa” we współpracy z Fundacją Ośrodek KARTA. Tym razem prezentujemy 31-odcinkowy cykl historyczny „Wiktoria 1920”.

Od 17 kwietnia, co tydzień, na stronie wadoviana.eu publikowane są materiały ukazujące, jak wyglądały kolejne tygodnie 1920 r. Odpowiednio dobrane fragmenty artykułów prasowych, pamiętników, wspomnień i listów bezpośrednich uczestników wydarzeń składają się na barwny obraz tamtych dni. Opowieść snują nie tylko wojskowi – dowódcy i żołnierze, lecz także robotnice, urzędniczki, księża i artyści. Dzięki temu czytelnik ma możliwość poznać nie tylko sytuację na pierwszej linii polsko-bolszewickiego frontu ale także zobaczyć codzienne życie Polaków, którzy od niespełna półtora roku cieszą się upragnioną niepodległością. Uzupełnieniem słowa jest wymowny obraz – archiwalne zdjęcia, grafiki i plakaty z epoki.

Cykl przygotowany przez Ośrodek KARTA na zlecenie Biura Programu „Niepodległa” w ramach obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i odbudowy polskiej państwowości. BPN jest państwową instytucją kultury powołaną do obsługi Programu Wieloletniego Niepodległa na lata 2017–2022.

Dowiedz się więcej: www.niepodlegla.gov.pl

Realizacja Zespołu KARTY:

Zbigniew Gluza – koncepcja

Michał Ceglarek – wprowadzenia

Agnieszka Dębska – koordynacja

Dominika Budkus, Michał Ceglarek, Agnieszka Dębska, Jeremi Galdamez, Agnieszka Knyt – zespół

Ewa Kwiecińska – ikonografia

Izabela Kotapska – organizacja (i.kotapska@karta.org.pl)

Dowiedź się więcej: www.karta.org.pl

Wiktoria 1920 dzień po dniu …

6 – 12 listopada 1920 r.

9 listopada w Paryżu przedstawiciele Polski i Wolnego Miasta Gdańska podpisują konwencję regulującą całość wzajemnych stosunków. Podczas gdy w kwestii „Litwy Środkowej” brak jest perspektyw na dialog ze stroną litewską, operująca samodzielnie armia gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza odnośni kolejne sukcesy militarne. 12 listopada generał proklamuje niepodległą Republikę Białoruską. Tymczasem w kraju wzrasta drożyzna, brakuje artykułów pierwszej potrzeby…

30 października – 5 listopada 1920 r.

Za kwotę 40 milionów marek Ministerstwo Spraw Wojskowych rozpoczyna budowę tymczasowego portu wojennego i schroniska dla rybaków we wsi Gdynia. 2 listopada – na mocy rozejmu z bolszewikami – rozpoczyna się wycofywanie z polskiego terytorium wojsk sojuszniczych – armii ukraińskiej oraz oddziałów gen. Bułak-Bałachowicza. Trwają rządowe prace nad projektem ustawy o nadaniu ziemi walczącym dotąd na froncie żołnierzom.

23 – 29 października 1920 r.

Efektem propozycji Tymczasowego Rządu Litwy Środkowej by polubownie rozwiązać napięcia jest powołanie przez rząd nowych roczników do armii i zaciąg ochotników niemieckich i bolszewickich. 27 października Konferencja Ambasadorów przy Lidze Narodów ustanawia Gdańsk Wolnym Miastem, a dzień później przyjmuje wniosek aby o przynależności państwowej Wileńszczyzny zadecydował plebiscyt. Polska armia powoli się demobilizuje. Koniec wojny odsłania głębię zapaści gospodarczej i społecznej.

16 – 22 października 1920 r.

18 października wstrzymane zostają działania wojenne na całym froncie polsko-sowieckim. Określony zostaje wstępny przebieg granicy od Dźwiny do Dniestru. 22 października Sejm Ustawodawczy ratyfikuje preliminarz pokojowy z Rygi, co wywołuje protesty polskich właścicieli ziemskich, których majątki znajdują się na wschód od wytyczonej linii granicznej. Polacy opanowują tereny na zachód i północ od Wilna.

9 – 15 października 1920 r.

9 października oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego opanowują Wilno. Rząd litewski składa protest przeciwko tej akcji w Lidze Narodów. 10 października rozpoczyna się ostatnia operacja wojsk polskich na froncie wschodnim – zwycięskie walki 2 Armii gen. Rydza-Śmigłego przeciw dwóm bolszewickim Dywizjom Strzelców pod Mołodecznem. Dwa dni później w Rydze podpisana zostaje umowa o preliminariach pokojowych i rozejmie między Polską a Sowiecką Rosją.

2 – 8 października 1920 r.

Wódz Naczelny Józef Piłsudski od 2 października odwiedza stanowiska dowodzenia w Lidzie, Grodnie i Słonimie, planując kolejne działania militarne. 7 października w Suwałkach zostaje podpisana polsko-litewska umowa, potwierdzająca linię Focha jako tymczasową granicę na Suwalszczyźnie. Tego samego dnia oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego pozorują niesubordynację wobec rozkazów władz wojskowych i podejmują przygotowania do wymarszu na Wilno zajęte przez Litwinów.

25 września – 1 października 1920 r.

25 września oddziały gen. Władysława Junga odzyskują Wołkowysk, a bolszewicy zaczynają odwrót z wschodniego brzegu Niemna. Miejscami przybiera on charakter ucieczki. W nocy 25/26 września Polacy zajmują Grodno. Jednostki Armii Czerwonej w bezładzie przechodzą do odwrotu, masowo porzucając broń i ekwipunek – Józef Piłsudski rzuca podległe sobie siły do pościgu za pobitym nieprzyjacielem. 30 września w Suwałkach wznowione zostają rokowania polsko-litewskie.

18 – 24 września 1920 r.

20 września Polacy ruszają do natarcia na Grodno. Rozpoczyna się tzw. operacja niemeńska, której celem jest wyjść od północy, przechodząc ku Lidzie przez tereny, które Sowieci przekazali w sierpniu Litwie, na tyły Frontu Zachodniego Tuchaczewskiego. Główny ciężar walk spoczywa na 2 Armii gen. Edwarda Rydza-Śmigłego oraz 4 Armii gen. Leonarda Skierskiego. 21 września rozpoczynają się polsko-sowieckie rokowania pokojowe w Rydze.

11 – 17 września 1920 r.

12 września na Wołyniu rusza ofensywa 3 Armii gen. Władysława Sikorskiego – w jej wyniku Polacy zajmują kolejne miasta. Działania te mają odwrócić uwagę sowieckich dowódców od przygotowań do operacji niemeńskiej. Józef Piłsudski zamierza bowiem obejść oddziały bolszewickie od strony północnej i zepchnąć przeciwnika w bagna Polesia. Wobec dużych strat i niewielkiej wartości bojowej z frontu zostaje wycofana 1 Armia Konna Budionnego. 13 września wojska litewskie atakują Polaków w Sejnach.

4 – 10 września 1920 r.

4 września 1920 r. w rejonie Sejny – Suwałki – Augustów wspierane przez bolszewików wojska litewskie atakują oddziały polskiej jazdy. Następnego dnia Polacy odpierają kontrofensywę litewską na Suwalszczyźnie. Na froncie trwa odwrót Armii Konnej. 10 września w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza w Brześciu nad Bugiem Piłsudski zwołuje odprawę będącą wstępem do opracowania założeń operacji niemeńskiej. O warunkach pokoju z Sowietami oraz o kształcie granicy wschodniej zdecyduje kolejna walna bitwa…

28 sierpnia – 3 września 1920 r.

Trwają walki z 1 Armią Konną pod Zamościem, którego bronią wojska polskie i ukraińska 6 Dywizja płk. Marko Bezruczki. 31 sierpnia 1 Dywizja Kawalerii płk. Juliusza Rómmla stacza z wycofującą się armią Budionnego zwycięską walkę pod Komarowem – ostatnią wielką bitwę kawaleryjską XX wieku. Mimo ogromnych strat Michaił Tuchaczewski planuje nową ofensywę na Warszawę; z głębi Rosji nadchodzą uzupełnienia. Polskie wojska, po odpoczynku, przegrupowują się do nowych operacji.

21 – 27 sierpnia 1920 r.

21 – 22 sierpnia oddziały Wojska Polskiego zajmują: Lidzbark, Zambrów, Hrubieszów, Przasnysz, Białystok. Sowiecki Front Zachodni zostaje niemal rozbity. Tym samym kończy się polski pościg i tzw. bitwa warszawska. Front na odcinku północnym zatrzymuje się na linii Brześć – Grodno. 25 sierpnia kończy się sukcesem akcja powstańcza na Górnym Śląsku.

14 – 20 sierpnia 1920 r.

14 sierpnia 5 Armia gen. Władysława Sikorskiego przechodzi do natarcia znad rzeki Wkry, by odciążyć obronę Warszawy pod Radzyminem. Oprócz szturmu warszawskiego przedmościa, Sowieci na północy przeprowadzają manewr oskrzydlający (Płock – Brodnica – Włocławek). 16 sierpnia rusza, prowadzona przez Piłsudskiego, decydująca kontrofensywa armii polskiej z rejonu Wieprza w kierunku Mińska Mazowieckiego, Brześcia i Siedlec. 17–18 sierpnia Wojsko Polskie rozbija sowiecką 16 Armię. Armia Czerwona wycofuje się za linię Wisły. Trwa zacięta walka o Lwów.

7 – 13 sierpnia 1920 r.

8 i 9 sierpnia na konferencji w Hythe Francuzi i Brytyjczycy omawiają warunki rozejmowe wobec Polski – są skrajnie niekorzystne i oznaczają w zasadzie sowietyzację Rzeczpospolitej. Premier Lloyd George oznajmia w parlamencie brytyjskim, iż warunki te są dobre i zwalniają Wielką Brytanię z obowiązku udzielania Polakom pomocy. 11 sierpnia jednostki sowieckiego Frontu Zachodniego docierają do Wisły. 12 sierpnia – dzięki kryptologom – polskie dowództwo poznaje bolszewicki plan ataku na Warszawę.

31 lipca – 6 sierpnia 1920 r.

31 lipca wojska sowieckie Frontu Zachodniego osiągają linię: Kowel – Tykocin – Nowogród; następnego dnia wchodzą do Brześcia nad Bugiem. Bolszewicy proklamują Białoruską Republikę Sowiecką. 5 sierpnia, gdy Armia Czerwona podchodzi pod Ostrołękę, zainstalowany w Białymstoku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski wydaje odezwę „do proletariatu Warszawy”. Dzień później, 6 sierpnia 1920 roku, Naczelny Wódz wspólnie z gen. Tadeuszem Rozwadowskim opracowuje rozkaz o przygotowaniu decydującego polskiego przeciwuderzenia znad rzeki Wieprz i rozbiciu Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego – termin: 16 sierpnia.

24 – 30 lipca 1920 r.

24 lipca Naczelnik Państwa powołuje nowy gabinet premiera Wincentego Witosa, zwany Rządem Obrony Narodowej. Tegoż dnia bolszewicki głównodowodzący Siergiej Kamieniew dzieli zadania: Front Zachodni (Michaił Tuchaczewski) ma zdobyć Warszawę, Front Południowo-Zachodni (Aleksandr Jegorow) ma iść na Lwów.

17 – 23 lipca 1920 r.

17 lipca sowiecki komisarz spraw zagranicznych Gieorgij Cziczerin w nocie do rządu brytyjskiego odrzuca mediację państw zachodnich w rokowaniach z Polską. 19 lipca oddziały sowieckiego Frontu Zachodniego zajmują Grodno…

10 – 16 lipca 1920 r.

10 lipca w belgijskim Spa odbywają się rozmowy premiera RP Władysława Grabskiego z przedstawicielami Ententy. Nieprzychylny Polsce, premier Wielkiej Brytanii Lloyd George dyktuje: polskie wojska mają się wycofać na linię wyznaczoną 8 grudnia 1919 r. przez Radę Najwyższą Ententy jako przyszłą granicę wschodnią Polski.

3 – 9 lipca 1920 r.

3 lipca Józef Piłsudski, w imieniu Rady Obrony Państwa, ogłasza odezwę mobilizującą do walki cały naród. 4 lipca na całym Froncie Zachodnim – od granicy z Łotwą aż do błot poleskich – rozpoczyna się ofensywa wojsk sowieckich; natarcie na linii Smoleńsk – Warszawa – Berlin. Po przejściu Horynia Armia Konna Budionnego zajmuje twierdzę Równe.

26 czerwca – 2 lipca 1920 r.

26 czerwca bolszewicy dochodzą do Zwiahla (Nowogród Wołyński), na całym froncie ukraińskim odrzucając oddziały armii polskiej na ponad 200 kilometrów od Kijowa. 1 lipca Sejm uchwala powołanie 19-osobowej Rady Obrony Państwa z Józefem Piłsudskim jako przewodniczącym oraz przedstawicielami parlamentu, rządu i wojska – jako tymczasowej władzy w sprawach prowadzenia wojny.

19 – 25 czerwca 1920 r.

23 czerwca, wobec niepowodzeń stworzenia przez Wincentego Witosa gabinetu „włościańsko-robotniczego”, powstaje, w oparciu o ugrupowania prawicowe i centrowe, pozaparlamentarny rząd Władysława Grabskiego – celem władzy wykonawczej staje się obrona państwa. 25 czerwca dochodzi do strajku gdańskich robotników portowych, który uniemożliwia wyładunek materiałów wojennych dla armii polskiej. Na terenach plebiscytowych narasta napięcie…

12 – 18 czerwca 1920 r.

Armia Konna Budionnego atakuje cofającą się 3 Armię WP; armie polskie cofają się na całej linii. Komisarz polityczny Frontu Południowo-Zachodniego – Józef Stalin – w liście do Lenina proponuje, aby w przyszłości Polskę utrzymać jako całkowicie podległego satelitę. Zaostrza się sytuacja przed planowanymi plebiscytami na Warmii i Mazurach oraz na Śląsku Cieszyńskim.

5 – 11 czerwca 1920 r.

Walcząca dotychczas bez większych rezultatów 1 Armia Konna Budionnego zmienia taktykę i uderza 5 czerwca w jednym punkcie – na styku 3 i 6 Armii WP na Ukrainie. Przełamuje polską linię obrony na odcinku Samhorodek–Nowochwastów. 7 czerwca oddziały Budionnego zajmują Żytomierz i Berdyczów, następnie zwracają się w kierunku Kijowa. Trzy dni później oddziały polskie opuszczają miasto, unikając groźby otoczenia.

29 maja – 4 czerwca 1920 r.

Od 29 maja do 1 czerwca trwa natarcie 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego, którego celem jest przerwanie frontu polskiego. W dniach 1–2 czerwca na odcinku białoruskim oddziały polskie przechodzą do kontrofensywy, którą zatrzymuje rozkaz Naczelnego Wodza. Konieczność przerwania pościgu za Armią Czerwoną wynika z niepowodzeń armii polskiej na Ukrainie. W kraju nastroje społeczne coraz gorsze; szaleje drożyna, trwa strajk warszawskich piekarzy.

22 – 28 maja 1920 r.

Trwa strajk prosowiecko nastawionych kolejarzy w Bratysławie, który zatrzymuje transporty amunicji dla Polski. 22–26 maja 4 Armia gen. Stanisława Szeptyckiego odrzuca atakujące na froncie białoruskim siły sowieckie za Berezynę. 25 maja Armię Czerwoną na froncie ukraińskim wzmacnia skoncentrowana w rejonie Humania 1 Armia Konna Siemiona Budionnego – dwa dni później Sowieci rozpoczynają kontrofensywę na Ukrainie.

15 – 21 maja 1920 r.

Sowieci od połowy maja czynią intensywne przygotowania do kontrofensywy na Ukrainie oraz decydujących działań na Białorusi. 16 maja sowiecka 12 Armia rozpoczyna działania zaczepne. W tych dniach na Śląsku Cieszyńskim następuje eskalacja wzajemnej polsko-czeskiej agresji, mająca zastraszyć przeciwnika przed planowanym plebiscytem, którego celem byłoby rozstrzygnięcie sporu terytorialnego między Polską a Czechosłowacją.

8 – 14 maja 1920 r.

8 maja rano wojska polskie i ukraińskie wkraczają do Kijowa. Powstaje tu rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Semena Petlury. 9 maja odbywa się polsko-ukraińska defilada główną kijowską arterią. Akcja militarna Piłsudskiego nie zyskuje jednak znaczącego poparcia wśród ludności ukraińskiej. Oddziały sowieckiego Frontu Zachodniego rozpoczynają ofensywę na litewsko-białoruskim odcinku frontu.

1 – 7 maja 1920 r.

W Piotrogrodzie w pochodzie 1 maja niesiony jest transparent: „Warszawa będzie sowiecka, za to ręczy Armia Czerwona!”. Przeciw ofensywie w głąb Ukrainy protestują komuniści na terenie Polski i Białorusi. Armia sowiecka cofa się w bezładzie; rozbita zostaje 12 Armia, wskutek czego dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego podejmuje decyzję o rezygnacji z obrony Kijowa i wycofaniu reszty wojsk sowieckich za Dniepr. 7 maja wieczorem pierwsze oddziały polskie wkraczają do miasta.

24 – 30 kwietnia 1920 r.

Semen Petlura, przywódca Ukraińskiej Republiki Ludowej, podpisuje z Polską – 24 kwietnia – wojskową konwencję w sprawie wspólnej ofensywy na Ukrainie. 25 kwietnia Józef Piłsudski, jako wódz połączonych sił, rozpoczyna ofensywę na odcinku od Prypeci do Dniestru, zdobywając w ciągu trzech dni Żytomierz, Koziatyn i Czarnobyl. Następnego dnia Piłsudski ogłasza odezwę do Ukraińców, że celem wojsk polskich jest odbudowa niepodległego państwa ukraińskiego. 29 kwietnia bolszewicy ustanawiają Michaiła Tuchaczewskiego dowódcą Frontu Zachodniego.

17 – 23 kwietnia 1920 r.

W początkach wiosny 1920, po ponad roku walk przesuwającego się na wschód frontu polsko-bolszewickiego, załamuje się perspektywa rozmów pokojowych. 21 kwietnia podpisana zostaje w Winnicy umowa o współpracy pomiędzy rządami Polski i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Wojska URL zostają sojusznikiem polskiej armii. Polska uznaje prawo Ukrainy do niepodległości, a dyrektoriat atamana Semena Petlury za jej legalną władzę; przyszła granica polsko-ukraińska ma przebiegać wzdłuż linii Zbrucza i Prypeci. Obie strony frontu mobilizują się do wojny.