Załamanie gospodarcze bloku komunistycznego, przegrywana wojna Kremla w Afganistanie, groźba nowej fali oporu społecznego, jak solidarnościowy 1980/81, śmierć poprzedników – skłania Michaiła Gorbaczowa, przywódcę Sowietów, do złagodzenia w polityce KPZR ostrza totalitarnego. Od 1987 roku dysydenci nie trafiają do łagrów. W Peerelu, we wrześniu 1986, ostatnia grupa więźniów politycznych wychodzi na wolność, zamykając tak okres podziemnej walki w stanie wojennym.
Kraj jest po traumie, społeczeństwo obezwładnione. Inicjatywa Lecha Wałęsy, by w maju 1987 roku zebrać elitę opozycji, przynosi sformułowanie programu, a powstały z czasem Komitet Obywatelski określa drogę przemian. Po strajkach 1988 roku władze okazują się gotowe do negocjacji, z udziałem Kościoła. Po Okrągłym Stole (luty – kwiecień 1989), w uzgodnionych na 4 czerwca 1989 roku wyborach, opozycja wchodzi do parlamentu.
31 maja 1987 – zebrana w Warszawie z inicjatywy Lecha Wałęsy grupa kilkudziesięciu intelektualistów i działaczy związkowych podpisuje oświadczenie przed trzecią pielgrzymką Jana Pawła II do Polski.
Z oświadczenia 62 intelektualistów i działaczy związkowych zebranych na zaproszenie Lecha Wałęsy:
W oczekiwaniu, że trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Ojczyzny będzie wydarzeniem o doniosłym znaczeniu i dalekosiężnych skutkach, [- -] pragniemy dać wyraz naszemu wspólnemu następującemu stanowisku:
1. Polacy – jak każdy naród świata – mają prawo do niepodległości; „Nie może być sprawiedliwej Europy bez niepodległej Polski na jej mapie”. [- -]
2. Polacy – jak każdy naród świata – mają prawo do życia w demokracji, wolności, prawdzie, poszanowaniu prawa. [- -]
3. Polacy – jak każdy naród świata – mają prawo do samodzielnie kształtowanego ładu gospodarczego, który nadaje sens pracy, zapewnia skuteczność inicjatyw ludzkich, pozwala uczestniczyć w pożytkach rozwoju cywilizacyjnego, gwarantuje godziwe warunki życia, podtrzymuje prawdziwe relacje między człowiekiem a środowiskiem naturalnym. [- -]
Zasadą naszych działań na rzecz tych praw jest wyrzeczenie się stosowania przemocy. Taki jest sens doświadczenia „Solidarności”. (Warszawa, 31 maja 1987)
18 grudnia 1988 – grono intelektualistów i związkowców zebrane w Warszawie na ponowne zaproszenie Lecha Wałęsy tworzy Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie (później: Komitet Obywatelski „Solidarność”).
6 lutego 1989 – rozpoczynają się obrady Okrągłego Stołu czyli negocjacje między przedstawicielami władz PRL, opozycją a Kościołem. Obrady odbywają się w różnych zespołach i trwają 2 miesiące. Łącznie bierze w nich udział ponad 700 osób. Zapadają decyzje o powołaniu senatu, utworzeniu urzędu prezydenta i częściowo wolnych wyborach.
Lech Wałęsa w przemówieniu, zamykającym obrady Okrągłego Stołu:
Dziewięć tygodni rozmów o najważniejszych sprawach naszej ojczyzny pozwoliło nam dojść do przekonania, że w sytuacji, w której się znajdujemy, nie ma już mowy o handlu między różnymi stronami, ale tylko o wielkim ryzyku, które ponoszą wszyscy, którzy czują się odpowiedzialni za Polskę. Albo potrafimy jako naród budować – w sposób pokojowy – niepodległą, suwerenną, bezpieczną równoprawnymi sojuszami Polskę, albo utoniemy w chaosie demagogii i w rezultacie w wojnie domowej, w której nie będzie zwycięzców. [- -]
Zabiegaliśmy o konkretne ustalenia, które mogą zostać wcielone w życie natychmiast. Takie jak legalizacja „Solidarności”, „Solidarności Rolników”, Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Te postulaty zostały przez stronę rządowo-koalicyjną przyjęte. [- -]
Po raz pierwszy rozmawialiśmy ze sobą posługując się siłą argumentów, a nie argumentami siły. (Warszawa, 5 kwietnia 1989)
4 czerwca 1989 – w Polsce odbywają się wybory parlamentarne – pierwsze częściowo wolne wybory po II wojnie światowej. Obóz władzy PRL ponosi porażkę.
Jacek Kuroń:
Zrozumiałem od razu, nad ranem 5 czerwca, że dalej komuniści nie będą mogli rządzić. Nie można bowiem rządzić, kiedy jest jasne, że nie ma się żadnego poparcia społecznego, kiedy brak tego poparcia został tak wyraźnie zademonstrowany. Chyba że będzie znowu stan wojenny. Ale tego, po Okrągłym Stole, już się nie dało wprowadzić [- -].
Tej nocy, 5 czerwca, zrozumiałem więc, że musimy wziąć rząd i zaraz sobie i innym wytłumaczyłem, że go wziąć nie możemy. [- -] Byliśmy do tego zupełnie nieprzygotowani. (Warszawa, 5 czerwca 1989)
Jerzy Urban:
[Włodzimierz] Czarzasty, nasz orzeł od kampanii wyborczej, który jeszcze poprzedniego dnia martwił się, by zwycięstwo PZPR-u nie było zbyt przytłaczające, zreferował wyniki – masakra. Napisałem na kartce oświadczenie o przegranych wyborach oraz zaakceptowaniu ich wyników przez partię i kartkę tę podałem Jaruzelskiemu. Jaruzelski głośno ją odczytał i wtedy przeżyłem największy wstrząs. Jaruzelski zapytał, czy są uwagi. I nikt nie miał żadnych. Oddanie władzy nastąpiło więc bez dyskusji. (Warszawa, 5 czerwca 1989)
[Na zdjęciach:
1. Pierwszy numer „Gazety Wyborczej” z 8 maja 1989 roku. Fot. Ośrodek KARTA
2. Znaczki niezależne wydane przez Pocztę „Solidarności”, nawiązujące do debaty telewizyjnej Lech Wałęsa – Alfred Miodowicz w 1988 roku. Fot. Ośrodek KARTA
3. Znaczek niezależny wydany w 1989 roku przez Pocztę NZS Uniwersytetu Warszawskiego. Fot. Ośrodek KART
4. „Trybuna Ludu” z 6 lutego 1989 roku z relacją z pierwszego dnia obrad Okrągłego Stołu
5. Znaczek, wybory 1989 r.
6. – 8. Plakaty wzywające do głosowania na kandydatów „Solidarności” w wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 roku. Fot. Ośrodek KARTA]
www.nieskonczenieniepodlegla.pl